Tìm Hiểu 5 Bước Cơ Bản Trong Quy Trình Làm Tranh Sơn Mài

Tranh sơn mài, với vẻ đẹp tinh tế và sự kết hợp hoàn hảo giữa kỹ thuật và nghệ thuật, luôn là niềm tự hào trong văn hóa nghệ thuật Việt Nam. Để tạo ra một tác phẩm sơn mài hoàn chỉnh, người họa sĩ phải trải qua một quy trình tỉ mỉ, gồm nhiều bước công phu. Trong bài viết này, hãy cùng khám phá 5 bước cơ bản trong quy trình làm tranh sơn mài, từ việc phác thảo ban đầu đến hoàn thiện tác phẩm cuối cùng.

1. Đôi nét về tranh sơn mài

Tranh sơn mài là một loại hình nghệ thuật độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam. Với lịch sử phát triển lâu đời, sơn mài không chỉ là một kỹ thuật vẽ mà còn là sự kết hợp tinh tế giữa nghệ thuật và thủ công.

Tranh sơn mài được tạo nên từ các nguyên liệu truyền thống như sơn ta (chiết xuất từ cây sơn), vàng, bạc, vỏ trai, vỏ trứng và các loại màu tự nhiên. Quy trình làm tranh đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên nhẫn qua nhiều lớp sơn và công đoạn mài dũa để tạo nên độ bóng và chiều sâu đặc biệt.

Tranh sơn mài thường mang đậm chất Á Đông, phản ánh các giá trị văn hóa, phong cảnh thiên nhiên, và đời sống con người. Nó không chỉ là tác phẩm nghệ thuật để thưởng thức mà còn là biểu tượng của sự bền bỉ và tinh hoa văn hóa Việt.

Một bức vẽ bằng tranh sơn mài

2. Dụng Cụ Trong Quy Trình Làm Tranh Sơn Mài

Để tạo nên một bức tranh sơn mài hoàn chỉnh, nghệ nhân cần sử dụng nhiều loại dụng cụ chuyên dụng. Những dụng cụ này không chỉ hỗ trợ trong các công đoạn vẽ và chế tác mà còn đảm bảo tính thẩm mỹ và chất lượng cao của tác phẩm. Dưới đây là các dụng cụ chính được sử dụng:

• Cọ vẽ: Cọ vẽ dùng để phác thảo, tô màu và tạo các chi tiết trên tranh. Loại cọ cho sơn mài thường có đầu mềm, kích thước đa dạng để phù hợp với từng công đoạn, từ cọ bản lớn để phủ sơn đến cọ nhỏ để vẽ chi tiết.

• Bút tre: Bút tre là một dụng cụ truyền thống, được dùng để tạo các nét vẽ sắc sảo và chính xác. Loại bút này giúp nghệ nhân tạo ra những đường nét tinh tế hoặc viết chữ trên tranh.

• Dụng cụ cạo, khắc: Dụng cụ cạo và khắc, thường được làm từ kim loại, được sử dụng để mài, cắt gọt hoặc tạo các hoa văn đặc biệt trên bề mặt tranh. Đây là công cụ quan trọng giúp lộ ra các lớp sơn bên dưới, tạo hiệu ứng đặc trưng của tranh sơn mài.

• Giấy ráp (giấy nhám): Giấy ráp dùng để mài nhẵn các lớp sơn và làm lộ ra những lớp màu bên dưới. Nghệ nhân cần nhiều loại giấy ráp với độ nhám khác nhau để đạt được độ bóng mịn và hiệu ứng mong muốn.

Một số họa cụ làm tranh sơn mài

3. Nguyên Liệu Làm Tranh Sơn Mài

Tranh sơn mài không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật, mà còn là kết quả của một hành trình sáng tạo, khám phá và hòa quyện giữa kỹ thuật truyền thống và nguyên liệu tự nhiên. Người họa sĩ không chỉ thể hiện tài năng và ý tưởng mà còn cần kết hợp tinh tế các kỹ thuật cùng những chất liệu độc đáo để tạo nên giá trị riêng biệt cho từng bức tranh.

Sơn trong quy trình làm tranh sơn mài

Chất liệu chính trong vẽ tranh sơn mài là sơn ta – nhựa cây tự nhiên được khai thác từ cây sơn. Sơn ta đóng vai trò như một chất kết dính, đồng thời là cầu nối giúp hòa quyện các nguyên liệu như vàng, bạc quỳ, vỏ trứng, hay vỏ trai. Nhờ tính chất đặc biệt, sơn ta không chỉ mang lại vẻ đẹp tự nhiên mà còn tạo sự hài hòa, làm nổi bật sự tinh tế trong từng lớp màu.

Nguyên liệu đi kèm

Bên cạnh sơn ta, các nguyên liệu tự nhiên như dầu tràm, dầu trẩu, nhựa dó, và nhựa thông cũng được sử dụng để hỗ trợ quá trình sáng tạo. Tuy nhiên, vì phụ thuộc vào điều kiện thời tiết và tác động không tốt của sơn ta đối với sức khỏe người sử dụng, ngày nay, nhiều họa sĩ đã chuyển sang dùng sơn Nhật – một loại sơn hiện đại vừa tiện lợi vừa an toàn hơn khi làm tranh sơn mài.

Sơn trong tranh sơn mài

Màu sắc trong tranh quy trình làm tranh sơn mài

Màu sắc chủ đạo trong tranh sơn mài truyền thống thường là cánh gián đen và cánh gián đỏ, được chế tạo từ các khoáng chất vô cơ. Ưu điểm của những loại màu này là khả năng bền bỉ trước nhiệt độ cao và ánh sáng mạnh, không bị phai mờ theo thời gian.

Ngoài ra, để tăng sự sống động và giá trị thẩm mỹ, họa sĩ còn sử dụng các nguyên liệu quý như:

• Vàng thếp

• Bạc thếp (hoặc bạc xay, bạc dán)

• Vỏ ốc, vỏ trai, vỏ trứng

• Bột điệp

Những nguyên liệu này không chỉ làm nổi bật vẻ đẹp thủ công mà còn tạo nên chiều sâu và sự độc đáo cho từng tác phẩm sơn mài.

4. Cách làm tranh sơn mài cơ bản

Dưới đây là các bước làm tranh sơn mài cơ bản mà bạn có thể tham khảo:

4.1. Phác thảo và xây dựng bố cục

Bước đầu tiên để hình thành một tác phẩm sơn mài chính là biến những ý tưởng nghệ thuật thành hình ảnh cụ thể trên giấy. Qua từng nét phác thảo, họa sĩ không chỉ tạo ra một bản thiết kế sơ bộ mà còn khám phá những cách sắp xếp bố cục, phối màu và chi tiết. 

Những bản phác nhỏ này cho phép họa sĩ thử nghiệm, điều chỉnh và tìm ra phương án tối ưu, đặc biệt quan trọng đối với những tác phẩm mang thông điệp sâu sắc. Sự kỹ lưỡng ở bước này không chỉ đảm bảo tính chính xác mà còn tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí trong các giai đoạn tiếp theo.

Phác thảo và xây dựng bố cục

4.2. Phóng to bản phác thảo

Từ bản phác thảo nhỏ gọn, họa sĩ tiến hành phóng lớn hình ảnh lên vóc – bề mặt chính của bức tranh. Đây là bước chuyển tiếp quan trọng giúp hiện thực hóa tầm nhìn ban đầu thành tác phẩm có kích thước và tỷ lệ hoàn chỉnh.

Than được sử dụng để vẽ lại phác thảo lên vóc, mang lại sự linh hoạt trong việc chỉnh sửa. Mọi chi tiết quan trọng được cân nhắc kỹ càng để đảm bảo sự tinh tế và chính xác trong bố cục, đặt nền móng cho một tác phẩm hoàn mỹ.

4.3. Vẽ trực tiếp trên vóc

Khi bản phác thảo đã ổn định trên vóc, họa sĩ bắt đầu xây dựng từng lớp màu và hiệu ứng:

• Cách làm tranh sơn mài bằng vỏ trứng: Đắp lên vóc những mảnh vỏ trứng, xà cừ hoặc vỏ ốc để tạo độ tương phản độc đáo.

• Vẽ nét: Khắc họa các đường nét chi tiết bằng sơn đen để định hình bức tranh.

• Phủ màu: Sử dụng sơn ta và sơn son để tô điểm các lớp màu, làm nổi bật các chi tiết và tạo chiều sâu cho tác phẩm.

Vẽ trực tiếp trên vóc

4.4. Mài tranh và hoàn thiện lớp màu

Đây là bước quyết định sự sống động của tranh sơn mài, khi từng lớp màu được mài thủ công bằng giấy nhám và nước. Kỹ thuật mài khéo léo giúp làm lộ ra các lớp màu sắc ẩn bên dưới, tạo nên sự hài hòa và chiều sâu đầy cuốn hút.

Họa sĩ phải kết hợp giữa cảm quan nghệ thuật và kỹ năng thủ công, cân nhắc kỹ lưỡng giữa việc tiếp tục hay dừng lại. Sự tương tác độc đáo giữa mài và vẽ giúp tạo ra một bức tranh giàu tính nghệ thuật, đầy cảm xúc.

Mài tranh sơn dầu

4.5. Đánh bóng và hoàn thiện

• Phủ sơn: Lớp sơn chín được pha loãng được thoa đều lên toàn bộ bức tranh, giúp bảo vệ và làm nổi bật màu sắc.

• Đánh bóng: Sử dụng lòng bàn tay hoặc vải mềm, họa sĩ cẩn thận ma sát bề mặt tranh để tạo độ sáng và sự đồng nhất. Nhiệt sinh ra từ ma sát làm các lớp màu hòa quyện, tạo nên hiệu ứng bóng loáng, rạng rỡ và chiều sâu ấn tượng.

Kết luận

Qua 5 bước cơ bản trong quy trình làm tranh sơn mài, chúng ta có thể thấy rõ sự tỉ mỉ và sáng tạo không ngừng của người họa sĩ. Mỗi bước đều đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện và sự kiên nhẫn, góp phần tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, bền bỉ với thời gian. Hy vọng bài viết này đã mang đến cho bạn cái nhìn sâu sắc hơn về nghệ thuật sơn mài và những giá trị mà nó mang lại.